آیا تا به حال در مورد شاخص تعدیل شنیده‌اید؟ آیا با انواع شاخص تعدیل و کاربردهایشان آشنایی دارید؟ در این مقاله انواع شاخص‌ها و کاربردهایشان را زیر ذره‌بین می‌بریم.
تعدیل چیست؟
در ابتدا به طور خلاصه با مفهوم تعدیل آشنا می‌شویم. تعدیل در لغت به معنای معتدل کردن یا تقسیم کردن از روی عدالت است.
اما در عرف پروژه‌های عمرانی که معمولا قرارداد بر مبنای قیمت‌های فهرست بها مختص زمان قرارداد تنظیم می‌شود، به معنای متناسب کردن قیمت‌های زمان قرارداد در مدت اجرا با شرایط روز است.
چگونگی پرداخت مبلغ مابه التفاوت زمان انجام کار و زمان قرارداد که جهت تعدیل کردن قیمت‌ها انجام می‌شود، در متن قرارداد قید می‌گردد.
شاخص تعدیل چیست؟
شاخص، عددی است که متوسط تغییرات قیمت هر دوره را نسبت به دوره پایه نشان می‌دهد که در ادامه به توضیح آن می‌پردازیم.
متناسب کردن قیمت‌های قرارداد در مدت اجرا با شرایط روز، با استفاده از شاخص تعدیل آحاد بها انجام می‌شود.
این شاخص ها در دوره‌های سه ماهه توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور اعلام می‌گردند.
قیمت‌های اعلام شده توسط این سازمان با استفاده از میانگین قیمت‌های مصالح، دستمزد نیروی انسانی، هزینه ابزار، ماشین آلات و حمل و نقل در آن دوره تعیین می‌شود.
تعریف دوره
به سه ماهه‌های منتهی به خرداد، شهریور، آذر یا اسفند دوره گفته می‌شود. به طور مثال تیر، مرداد، شهریور را دوره دوم آن سال می‌گویند.
دوره مبنا نیز دوره ای است که برآورد هزینه انجام کار هنگام عقد قرارداد، طبق هزینه‌های آن دوره انجام شده است.
دوره های سه ماهه اول و دوم 1402
انواع شاخص تعدیل
در ادامه به شرح سه نوع شاخص مهم رشته ای ، گروهی یا فصلی و کلی می‌پردازیم.
شاخص رشته ای تعدیل
شاخص رشته ای عددی است که متوسط تغییرات قیمت‌های واحد اقلام یک رشته از فهرست‌های واحد پایه در هر دوره را نسبت به دوره پایه نشان می‌دهد.
شاخص فصلی یا شاخص گروهی تعدیل
شاخص فصلی یا گروهی عددی است که متوسط تغییرات قیمت‌های واحد اقلام یک فصل از فهرست بهای واحد پایه در هر دوره را نسبت به دوره پایه نشان می‌دهد.
شاخص کلی تعدیل
شاخص کلی عددی است که متوسط تغییرات قیمت های واحد اقلام تمامی فهرست‌های واحد پایه در هر دوره را نسبت به دوره پایه نشان می‌دهد.
نحوه تعیین شاخص مبنای پیمان
اکنون به شرح شاخص مبنای پیمان می‌پردازیم. به طور کلی از شاخص مبنا پیمان در دو صورت استفاده می‌شود:
1) شاخص مبنای پیمان در مناقصه: یک دوره سه ماهه قبل از دوره سه ماهه‌ای که آخرین روز مهلت تعیین شده توسط کارفرما برای تسلیم پیشنهاد قیمت پیمانکار در آن واقع شده است.
به طور مثال اگر آخرین روز مهلت تعیین شده توسط کارفرما برای تسلیم پیشنهاد قیمت پیمانکار 24 آبان ماه باشد (یعنی در دوره سه ماهه سوم)، شاخص مبنا دوره سه ماهه دوم می‌شود.
2) شاخص مبنای پیمان در ترک تشریفات مناقصه: یک دوره سه ماهه قبل از دوره سه ماهه‌ای که پیشنهاد نهایی پیمانکار به صورت کتبی تسلیم کارفرما شده است.
به طور مثال اگر در تیرماه (یعنی در دوره سه ماهه دوم) پیشنهاد نهایی پیمانکار به صورت کتبی تسلیم کارفرما شده باشد، شاخص مبنا دوره سه ماهه اول می‌شود.
شاخص دوره کارکرد یا انجام کار
ابتدا بهتر است به طور خلاصه با مفاهیم صورت وضعیت موقت و قطعی دوره کارکرد آشنا شوید.
در آخر هر ماه، پیمانکار وضعیت کارهای انجام شده از شروع کار تا آن تاریخ را که طبق نقشه‌های اجرایی، دستور کارها و صورت مجلس‌ها است، اندازه کرده و مقدار مصالح و تجهیزات پای کار را تعیین می‌نماید.
سپس بر اساس فهرست بهای منضم به پیمان، مبلغ صورت وضعیت موقت را محاسبه کرده و آن را در آخر ماه تحویل مهندس ناظر می‌دهد.
اما برای صورت وضعیت قطعی کارکرد، پیمانکار باید حداکثر تا یک ماه از تاریخ تحویل موقت، صورت وضعیت قطعی کارهای انجام شده را بر اساس اسناد و مدارک پیمان، بدون در نظر نمودن مصالح و تجهیزات پای کار تهیه کند و برای رسیدگی به مهندس مشاور تحویل دهد.
جهت مشخص شدن شاخص دوره انجام کار ، تاریخ واقعی انجام کارها در کارگاه ملاک عمل است و سایر زمان‌ها مانند تاریخ تهیه صورت وضعیت یا تاریخ ارسال آن، ملاک عمل نیست.
در صورتی که برای یک کارکرد، زمان انجام آن معلوم نباشد، تعدیل با متوسط شاخص‌های دوره‌های مربوط به آن محاسبه می‌شود.
در شاخص دوره کارکرد، مبلغ کارهای انجام شده شامل عملیات اجرایی، مصالح پای کار و هزینه تجهیز کارگاه با شاخص همان دوره محاسبه می‌شود.
نحوه محاسبه شاخص میانگین تعدیل
اگر پیمان در مدت اولیه خود به اتمام نرسد ولی تاخیرات پیمانکار مجاز شود، دوره مربوط به انجام کار تاریخ واقعی اجرا است.
اما دقت کنید در صورتی که تاخیر از نوع غیرمجاز باشد، برای آن مدتی که تاخیر غیر مجاز است با متوسط شاخص دوره‌های مربوط به مدت پیمان محاسبه می‌شود.
طبق بخشنامه تعدیل اگر هنوز مجاز یا غیرمجاز بودن تاخیر مشخص نشده باشد، در پایان مدت اولیه یا هر تمدید پیمان، دستگاه اجرایی مکلف است بنا به تقاضای پیمانکار، تاخیرات را رسیدگی و شاخص‌های تعدیل کارکرد دوره‌های بعد را با توجه به نوع تاخیرها مشخص کند.
تا انجام این رسیدگی، تعدیل کارکردهای بعد از مدت اولیه یا هر تمدید پیمان، بسته به مورد با شاخص‌های دوره سه ماهه مربوط به پایان مدت اولیه یا هر تمدید پیمان محاسبه و به صورت علی‌الحساب پرداخت خواهد شد.
نحوه محاسبه شاخص تجهیز و برچیدن کارگاه
برای فصل تجهیز و برچیدن کارگاه از چه شاخصی استفاده می‌شود؟!
در بخشنامه‌ای که سال ۸۲ منتشر شد، شاخص تجهیز و برچیدن کارگاه، شاخص کل در نظر گرفته می‌شد.
اما طبق بخشنامه ۱۰۰/۳۵۱۷ مورخ ۱۳۸۶/۱/۱۹ تعدیل هزینه تجهیز و برچیدن کارگاه برای پیمان‌های بعد از تاریخ بخشنامه ذکر شده، میانگین شاخص رشته ای فهرست بهای واحد منضم به پیمان و فهرست بهای واحد ابنیه ملاک عمل خواهد بود.
در پیمان‌هایی با بیش از یک فهرست بها جهت تهیه برآورد، شاخص رشته ای فهرستی که بالاترین برآورد را دارد، مورد استفاده در رابطه فوق خواهد بود. این اصلاح در مقدمه شاخص‌های هر دوره پس از تاریخ فوق تکرار شده است.
شاخص فصل تجهیز و برچیدن کارگاه اگر برای رشته‌ای به جز ابنیه باشد از میانگین شاخص رشته ابنیه و شاخص رشته مربوط به آن محاسبه می‌شود.
به طور مثال برای تعیین شاخص میانگین تجهیز و برچیدن کارگاه به شکل زیر عمل می‌کنیم:
شاخص سه ماهه چهارم سال 99:
برای رشته ابنیه برابر است با 2977.6
برای رشته تاسیسات مکانیکی برابر است با 3337.5
برای رشته تاسیسات برقی برابر است با 3772.1
در این حالت شاخص تجهیز و برچیدن کارگاه به شکل زیر محاسبه می‌شود.
3374.8 = 2 ÷ (2977.6 + 3772.1)